En hoe heb je het voor elkaar gekregen om mijn zoon te maken? Hij zoekt naar het juiste woord alsof het iets zeldzaams is. Glimlach. Miguel, bij het horen van het woord ‘zoon’, balt zijn vuisten nog steviger. Helena werpt hem een snelle blik toe, alsof ze wil controleren of alles in orde is, en kijkt dan pas weer naar Ricardo. Even kruisen hun blikken.
Het is niet de blik van een werknemer die zich verontschuldigt. Het is de blik van iemand die zijn trots moet inslikken om te kunnen blijven. Met alle respect, meneer. Ze haalt diep adem. Ik ben niet verplicht om mijn leven met u te delen, meneer. Ik maak het huis schoon, ik doe wat me gevraagd wordt, ik behandel Miguel met genegenheid. Ik dacht dat dat genoeg was.
Het antwoord valt op de marmeren vloer, als een kristallen beker die in stukken breekt. Ricardo voelt een hitte in zijn nek opkomen. Niemand praat zo tegen hem. Nee, niet daar, niet in zijn huis. Hij zet nu nog een stap, dichter naar haar toe dan hij zou willen. Het is niet genoeg als je in vijftien minuten bereikt wat jarenlange therapie niet voor elkaar heeft gekregen.
Hij reageert fel, zijn stem licht trillend, een mengeling van woede en iets anders wat hij niet wil benoemen. « Mijn zoon lacht met je, speelt met je. Je speelt Chopin als een professionele concertpianist. Dat is niet normaal voor een schoonmaakster. » De laatste woorden komen eruit voordat hij de tijd heeft om na te denken. Helena knippert langzaam met haar ogen, zoals gebruikelijk voor een schoonmaakster. De zin blijft in de lucht hangen.
Ze herhaalt het zachtjes, alsof ze de bittere smaak wil proeven, iets wat normaal is voor een schoonmaakster. De stilte die volgt is anders dan alle stiltes die de kamer ooit heeft gekend. Dan heft ze haar kin op. Niet veel, net genoeg om het geluid van beneden te stoppen. « Je hebt gelijk, » zegt ze met een vastberaden stem. « Het is niet normaal. »
Net zoals het niet normaal is dat een vader niet weet dat zijn zoon van muziek houdt, verheft ze haar stem niet, maar elke lettergreep komt als een klap. Het is niet normaal dat een autistisch kind de hele dag alleen in een kamer doorbrengt, terwijl de vader te druk bezig is met het opbouwen van zijn imperium om te merken dat hij bestaat. Ze pauzeert even, haar ogen op hem gericht. Het is volkomen normaal, meneer Ricardo.
Dit huis heeft nooit bestaan. Miguel slaakt een zacht geluid, bijna een klaagzang. Ricardo voelt zijn maag omdraaien. Niemand heeft dat ooit tegen hem gezegd. Tenminste, niet in zijn gezicht. Even denkt hij eraan om Helena ter plekke te ontslaan. Hij heeft die macht, een gebaar, een zin, een snelle schikking en klaar. Maar iets houdt hem tegen.
Het is niet de angst voor een rechtszaak, het is de angst om de enige brug die hij tussen hem en zijn zoon zag, te verliezen. Hij probeert te spreken, maar zijn stem stokt even. « Beoordeel je me nu als vader? » Helena haalt diep adem en werpt een snelle blik op Miguel, die hen nu vanachter een gordijn van haar gadeslaat. Dan kijkt ze Ricardo weer aan.
‘Ik zeg wat ik de afgelopen drie jaar elke dag heb gezien,’ antwoordt ze eenvoudig, zonder ironie, zonder te schreeuwen. ‘Ik zie Miguel als jij er niet bent.’ Ricardo voelt een andere last. Het is niet alleen woede. Het is een soort schaamte waar hij geen raad mee weet. Iets in hem wil zijn kamer verlaten, zoals hij dat altijd doet bij een ongemakkelijke ontmoeting.
Maar zijn voeten bewegen niet. Hij strijkt met zijn hand over zijn nek en dwaalt even af naar de muur vol dure schilderijen waar hij nooit echt goed naar heeft gekeken. Wanneer hij Helena weer aankijkt, klinkt zijn stem minder scherp. « Vertel het me dan, » zegt hij, bijna zonder zich ervan bewust te zijn dat hij een andere toon aanslaat.
‘Wie ben je, Helena?’ Hij aarzelt, alsof de pijnlijke vraag door een smalle tunnel moet. ‘Ik besef me nu dat ik absoluut niets weet over de vrouw die al drie jaar in mijn huis woont.’ Helena is verrast. Miguel ook. Die ‘wie ben je?’ heeft nu een andere lading. Ze kijkt om zich heen, alsof ze een veilige plek zoekt om te zitten. Uiteindelijk kiest ze het uiteinde van de bank.
Miguel volgt haar, leunend tegen haar been, zijn vingers verstrengeld in de zoom van haar uniform, alsof het een anker is. « Mijn vader was dirigent, » begint ze langzaam. « Dirigent van het Symfonieorkest van Porto Alegre. » Ricardo nestelt zich tegenover haar, nog steeds enigszins terughoudend, maar alert. Hij kent de naam van dat orkest; hij weet dat het geen geringe prestatie is.
Mijn moeder was de eerste violiste in datzelfde orkest, vervolgt Helena. Ik ben opgegroeid met het luisteren naar repetities in plaats van tekenfilms. Ze beschrijft het kleine appartement in Porto Alegre, de muren bedekt met vergeelde bladmuziek, de geur van hout van de instrumenten, het geluid van haar vader die met zijn voet de maat aangaf, haar moeder die de viool stemde in de woonkamer terwijl de rijst in de keuken aanbrandde.
« Mijn wiegje stond in de hoek van de studio, » zegt ze met een lieve glimlach. « Mijn ouders zeggen dat ik, voordat ik ‘mama’ kon zeggen, al op het juiste moment met mijn voet tikte. » Miguel, die hiernaar luistert, lijkt aandachtig te luisteren. Hij legt zijn hoofd op haar dij, alsof hij die herinnering wil herbeleven. Helena vertelt over haar eerste piano, een oude staande piano die ze had geërfd van een theater dat op het punt stond te sluiten, en over haar kleine vingertjes die alle toetsen probeerden te bereiken.
Van de vreugde van haar vader toen ze haar eerste melodie improviseerde zonder bladmuziek. Op 8-jarige leeftijd speelde ik al Beethoven. Op mijn twaalfde ging ik naar het conservatorium als leerling met speciale behoeften. Ricardo ziet het tafereel onwillekeurig voor zich. Een tenger meisje met vlechtjes, zittend aan een enorme piano, haar voeten tot op de grond, maar haar handen stevig op de toetsen. Op mijn zestiende won ik een beurs om in Keulen, Duitsland, te studeren. Ze vervolgt.
De muziekschool, een plek waarvan ik dacht dat die alleen in tijdschriften bestond. Ze vertelt over de kou die in haar gezicht sneed toen ze aan het einde van de dag het conservatorium verliet, de sterke koffie die ze in een papieren beker dronk, het gevoel om ruimtes binnen te stappen waar muzikale grootheden hadden gespeeld. Ik oefende 8, 10 uur per dag. Ze lacht zachtjes. Niet uit verplichting. Het was de plek waar ik me compleet voelde.
Ricardo luistert met een brok in zijn keel naar alles. Hij weet hoe het voelt om je ergens helemaal thuis te voelen. Vergaderruimte, geprojecteerde spreadsheet, oplopende cijfers. Hij is nog nooit in een ruimte met een piano geweest. Helena vouwt haar handen in haar schoot terwijl ze verdergaat. Op mijn eenentwintigste keerde ik terug naar Brazilië met een uitnodiging om in een groot orkest te spelen, een album op te nemen, dingen die nu als een droom lijken.
Ze pauzeert, haar blik dwaalt af, alsof ze een paar jaar terug in de tijd is gegaan. Een week later kreeg mijn vader een beroerte. Ricardo richt zich op. Miguel klemt haar uniform steviger vast. Helena vertelt het verhaal zonder te overdrijven, maar elk woord is zwaar. De ene dag stond hij op het podium en dirigeerde hij tachtig muzikanten. De volgende dag kon hij niet eens een lepel vasthouden. Ze slikt moeilijk.
Mijn moeder stortte in. Ze stopte met muziek maken. Ze stopte met eten, ze verliet haar kamer niet meer. De woonkamer werd stiller, zelfs het verre geluid van de straat leek te verdwijnen. Ik had contracten getekend, kaartjes gekocht, een aanbevelingsbrief. Ze vervolgt: « En twee volwassenen die alles voor me betekenden, werden twee vreemden in een bed. » Ze beschrijft de eerste pogingen om alles weer goed te maken.
Reizen, spelen, en dan weer terugrennen om voor ze te zorgen. De avonden dat ik thuiskwam van reparaties met mijn make-up nog op mijn gezicht en mijn ziekenhuisuniform over mijn zwarte jurk. Er kwam een punt waarop ik het niet meer aankon. Haar stem wordt iets zachter. Ik moest kiezen. Of het podium, of mijn familie.
Ricardo observeert hoe ze haar handen houdt, haar vingers tegen elkaar gedrukt om te voorkomen dat ze trillen. « Ik heb ze zelf gekozen, » zegt ze eenvoudig. Het heeft zeven jaar geduurd. Zeven jaar fysiotherapie, dure medicijnen, logopedie, een rolstoel. Zeven jaar waarin ze alles verkocht. Eerst de auto, toen de piano, en vervolgens de zeldzame bladmuziek die haar vader verzamelde. « Ik gaf pianoles aan de zoon van een zakenman die het instrument prachtig vond staan in de woonkamer, » vertelt ze met een korte glimlach.
‘s Ochtends leerde ik het verveelde kind de toonladder. ‘s Avonds draaide ik mijn vader om in bed. Even ziet Ricardo zichzelf aan de andere kant. De zakenman die een dure bijlesleraar voor zijn zoon betaalt zonder zelfs maar de naam van de leraar te weten. Hij probeert er niet meer aan te denken. Helena haalt diep adem voordat ze verdergaat. Mijn moeder heeft twee keer geprobeerd zelfmoord te plegen. Bij de derde poging is het haar gelukt.
Ze zegt het zonder drama, maar de pijn is duidelijk voelbaar. Op een decemberochtend, te veel medicijnen. Daarna veel stilte. Miguel slaakt een zacht geluid, bijna een meevoelend gekreun. Helena strijkt met een automatische genegenheid door zijn haar. Zes maanden later overleed mijn vader ook. Een complicatie van de beroerte,” zeiden ze.
‘Ik denk dat het heimwee was,’ voegt ze eraan toe. Plotseling lijkt dat landhuis in Moema te klein voor het verhaal dat zich erin afspeelt. ‘Ik was 29 jaar oud, had een Europees diploma, geen huis, een berg schulden en geen podium om op te spelen.’ Zo vat ze het samen. Muziek leek iets uit een ander leven.
Ricardo vraagt, bijna bang voor het antwoord: « En Sofia? » Er verschijnt een andere glans in Helena’s ogen. « Sofia kwam kort daarna, » zegt ze, en er verschijnt eindelijk een oprechte glimlach. « Ik ontmoette haar vader in een kleine bar; hij was ook muzikant. Toen ik hem over de zwangerschap vertelde, verdween hij. Ik heb hem nooit meer gezien. »
Ze herinnert zich de kamer in het pension in het centrum, de afbladderende verf, de geur van schimmel en opgewarmde bonen uit de gemeenschappelijke keuken. Toen Sofia geboren werd, keek ik naar dat kleine wezentje op mijn schoot en beloofde ik haar dat ze alles zou krijgen wat mij was afgenomen. Haar ogen vullen zich met tranen, maar ze vallen niet.
Zelfs als ik de vloeren van de hele wereld zou moeten schoonmaken, voelt Ricardo een beklemmend gevoel op zijn borst dat niets met het bedrijf te maken heeft. Hij realiseert zich dat hij Helena in drie jaar tijd nooit heeft gevraagd of ze kinderen had, nooit iets heeft gevraagd. Helena vervolgt: « Een buurvrouw vertelde me over de vacature hier bij jullie. Ze zei dat het een landhuis was, een rijke familie, een serieuze baas, een gegarandeerd salaris, genoeg om een goede school te betalen. »
Ze haalt haar schouders op. Ik kwam. Ze vertelt over de eerste keer dat ze het landhuis binnenkwam, het licht dat op het marmer viel, de enorme piano in de hoek, de geur van schoonmaakmiddel vermengd met dure parfum. Je liep die dag langs me met je mobiele telefoon aan je oor. Herinnert ze zich dat nog? Ik zei: « Goedemorgen, meneer Ricardo. »
« Die meneer maakte een gebaar met zijn hand. Ik denk niet dat hij me goed heeft gezien. Ricardo probeert het zich te herinneren, maar het lukt hem niet. Sindsdien maak ik deze vloer schoon, ruim ik dit meubilair op en stof ik deze piano af. » Ze zegt het, terwijl ze zachtjes de gesloten klep aanraakt. « En als ik vijf minuten over heb en er niemand in de buurt is, speel ik. Niet voor het publiek, maar om te onthouden wie ik was. »
Haar stem klinkt niet vol wrok, maar eerder als die van iemand die heeft geaccepteerd hoe het leven is geworden, zonder te ontkennen wat had kunnen zijn. Ricardo kijkt naar de piano, dan naar Helena, en vervolgens naar Miguel. Plotseling beseft hij dat die twee figuren, de vrouw in het eenvoudige uniform en de jongen die nauwelijks spreekt, meer geschiedenis en levenservaring met zich meedragen dan veel van de managers die hij bewondert. Helena staat langzaam op en loopt naar de piano.
Voorzichtig laat ze het deksel zakken tot het zachtjes vastklikt. In de donkere glans van de lak ziet Ricardo iets wat hij nog nooit eerder had opgemerkt. Zijn spiegelbeeld is duidelijk zichtbaar binnenin, naast het silhouet van Helena in haar uniform, en daartussen rust Miguels kleine hoofdje op haar been.
Drie totaal verschillende werelden gevangen in dezelfde houten rechthoek. Het middaglicht stroomt als gouden messen door de grote ramen van de kamer. Ricardo zit nog steeds in de fauteuil en probeert alles wat hij gehoord heeft te verwerken. Helena blijft bij de piano en Miguel laat zijn vinger langs de rand van de klankkast glijden, alsof hij de trilling van het verhaal dat in de lucht hangt, voelt.
Het huis, ooit zo enorm en stil, lijkt nu kleiner, intiemer, rauwer. Ricardo haalt diep adem, alsof hij een onbekende ruimte betreedt. « Helena, » begint hij, maar zijn stem stokt. « Hoe heb je Miguel zo laten reageren? » « Ik heb nog nooit… » Hij slikt moeilijk. « Ik heb zoiets nog nooit gezien, zelfs niet in de beste films. »
